Hadiste İsnad ve Metin Tenkidi

HADİSTE İSNAD ve METİN TENKİDİ

Doç. Dr. Mehmet Özşenel

Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi İlahiyat Önlisans Programı öğrencileri için hazırlanan "HADİS" kitabı, 9 no’lu Ünite

(Eskişehir 2010, s. 199-221)

TEMEL KAVRAMLAR

Hadis, sened ve metin olmak üzere iki temel unsurdan oluşur. Sened, metni

birbirlerinden belli usullerle almak ve rivâyet lafızlarıyla nakletmek suretiyle

bize kadar ulaştıran râviler silsilesinin adıdır. Metin ise senedin sonunda

râvilerin naklettikleri sözlü kısımdır. Hadisi hocadan belli metodlarla alıp

öğrenmeye tahammül, belli rivâyet lafızlarıyla nakletmeye de edâ denilmektedir.

Seneddeki râvinin hadis naklederken kullandığı “ حَدَّثَنَا /bize hadis

nakletti”, “ أَخْبَرَنَا /bize haber verdi”, “ سمَِعْتُ /işittim ki” gibi lâfızlar, râvinin hadisi

hangi yollarla alıp naklettiğini gösterir.

Hadis denince öncelikle Hz. Peygamber’e ait söz, fiil ve takrirlerin

(onaylar) oluşturduğu metin kısmı anlaşılır. Buna merfu hadis denir. Bununla

birlikte sahâbe ve tâbiûnun söz, fiil ve görüşleri de kayıtlı olarak hadis diye

isimlendirilir (mevkuf hadis, maktû hadis gibi).

Kelime anlamı “dayandırmak, nispet etmek” olan isnad ise sened

kökünden türetilmiş bir kelime olup hadis ilminde sözü sahibine dayandırma,

ulaştırma ya da nispet etme anlamına gelmektedir. Bununla birlikte tarihi

süreçte isnad, senedle eşanlamlı kulllanılır hale gelmiştir.

Tenkid kelimesi Arapça’daki ‘nakd’ kelimesinin karşılığı olarak kullanılmaktadır.

Nakd kelime anlamı itibariyle, ayıklamak, dirhemlerin sahtesini

gerçeğinden ayırt etmek demektir. Şu halde hadis tenkidi terkibiyle bir

hadisin sahih olup olmadığının tespiti amacıyla yapılan işlem ve incelemeler

anlaşılmaktadır. Nakd ve Türkçeleşmiş karşılığı olan tenkid kavramı batı

dillerinden gelen ‘kritik’ kelimesiyle de karşılanabilir.

Hadis tenkidi, hadisin iki temel unsuru üzerinde cereyan eder. Bunlardan

birincisi sened, ikincisi metindir. Hadisin metin kısmını nakleden râviler ve

sened üzerindeki inceleme sened tenkidi, metnin muhtevası ve diğer kaynak

ve rivâyetlerle karşılaştırılması ise metin tenkidi olarak adlandırılır. Bir

hadisin sahih olup olmadığını belirleme, bir bütün halinde hadisin senedi ve

metniyle birlikte değerlendirilmesine bağlıdır. Hadisçiler, hadisin doğruluğu

büyük ölçüde onu nakleden râvilerin kişiliğine ve senedin kesintisiz oluşuna

bağlı olduğundan daha çok sened tenkidi üzerinde yoğunlaşmışlardır. Bununla

birlikte hadisin metninin doğruluğunu test etmek için diğer rivâyetlerle

karşılaştırma yöntemine de başvururlar. Muhaddisler yanında fakîhler ve

kelamcılar da hadisleri metin tenkidine tabi tutmuşlardır.

SENED TENKİDİ

Senedli bilgi nakletme ve naklettiği haberin kaynaklarını verme anlamına

gelen isnad sistemi Müslümanların geliştirdiği orijinal bir sistemdir.

Müslümanlar ilk dönemlerden itibaren Hz. Peygamber’in hadisleri yanında

başta sahâbe ve tâbiûn nesli olmak üzere önemli şahsiyetlerin söz ve fiillerini

nesilden nesile sözlü ve yazılı olarak nakletmeyi bir gelenek haline

getirmişlerdir. Bu sebeple isnad sistemi hicri I. asrın ortalarından itibaren

sadece hadiste değil, diğer İslâmi ilimler yanında dil, edebiyat, tıp gibi çok

farklı alanlarda bile kullanılır hale gelmiştir. Bu sebeple isnadsız nakledilen

bilgi ya da haberler ciddiye alınmamış, özellikle isnadsız hadis nakli hoş

karşılanmamıştır. Çünkü isnad, nakledilen haberin kontrolüne imkân veren en

önemli vasıtaların başında gelmektedir. Ünlü muhaddis Şu’be’nin “içinde

haddesena/ahberana geçmeyen hadis zerzavattır” sözü, isnadsız rivâyetlerin

değersizliğine işaret etmektedir. Abdullah b. el-Mübarek’in “İsnad dindendir.

İsnad olmasaydı, dileyen dilediğini söylerdi” şeklindeki sözü de hem isnadın

önemini, hem de peygamberden gelişigüzel söz nakletme konusunda isnadın

caydırıcı özelliğini gösterir.

Kur’ân-ı Kerîm yanında Hz. Peygamber’in uyarıları isnad sisteminin

ortaya çıkmasına ve Müslümanlarda tenkid zihniyetinin gelişmesine sebep

olmuştur. Kur’ân-ı Kerîm’de “ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا إِنْ جَاءكَُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ

فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ /Ey iman edenler! Size bir fasık bir haber getirdiğinde

onu araştırın. Yoksa bilmeden bir kavme sataşırsınız da sonra yaptığınıza

pişman olursunuz” (Hucurat 49/6) buyurulur. Bu ayet-i Kerîme

Müslümanlara açık bir şekilde haber getiren ya da nakleden kişileri ve

getirdikleri haberi araştırmayı emretmektedir. Hz. Peygamber de “ مَنْ كَذَبَ عَلَىَّ

مُتَعَمِّداً فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ /Kim kasden bana yalan isnad ederse, cehennemdeki

yerine hazırlansın!” (Buhârî, İlim, 38, hadis no: 107; Müslim, Mukaddime, 1-

4, hadis no: 4) buyurmak suretiyle hadis rivâyetinde dikkatli olmanın

önemine işaret etmiştir. Diğer taraftan Hz. Peygamber’e yalan isnad etmeme

konusundaki hassasiyet, hadis râvilerinin sıkı bir şekilde araştırılıp

incelenmesi sonucunu doğurmuştur. İşte sened tenkidinin temelini bu

inceleme oluşturur.

Sened Tenkidinin Unsurları

Hadis âlimleri bir hadisin senedini incelerken , özellikle (a) senedin muttasıl,

yani kesintisiz olmasını, (b) sened zincirindeki râvilerin sika, yani güvenilir

ve yetkin olmasını, (c) sened zincirindeki râvilerin hadisi muteber bir yolla

almaların göz önünde bulundurmuşlardır.

Senedin muttasıl olmasından maksat, sened zincirindeki râviler arasında

bir kopukluk ya da irtibatsızlık bulunmamasıdır. râvilerin birbirleriyle

görüşmüş ya da bir şekilde irtibat kurarak hadisi almış olmaları hadisin

kabulü açısından büyük önem taşımaktadır. Seneddeki râvi zincirinde bir

düşme olması ya da râviler arasında bir irtibatsızlığın tespiti o rivâyete olan

güveni azaltır.

Senedin muttasıl olması hadisin kabulü için büyük önem taşır, ancak tek

başına yeterli değildir. Aynı zamanda seneddeki râvilerin sika olması da

gerekir. Lugat anlamı ‘güvenilir’ olan ‘sika’ tabiri, hadis ilminde adâlet ve

zapt sıfatlarını taşıyan râvi hakkında kullanılır. Adâlet en kısa ifadesiyle

râvinin dinin emir ve yasaklarına riayet eden doğru sözlü ve dürüst bir kişiliğe

sahip olması demektir. Zapt ise râvinin yeterli zihinsel donanıma sahip

olması, teknik ifadesiyle öğrendiği hadisi nakledinceye kadar değiştirmeden

muhâfaza edebilmesidir. râviler beş tanesi adâlet, beş tanesi de zaptla ilgili

olmak üzere toplam on ayrı noktadan (metâin-i aşere) incelemeye tabi tutulup

tenkid edilir. Adâlet ve zapt sıfatlarından birini taşımayan râvinin rivâyeti

makbul sayılmaz. Bir râvinin sika olup olmadığına karar vermek için yapılan

inceleme ve çalışmalara hadis ilminde cerh ve ta‘dil adı verilir.

Cerh ve ta’dil konusunda ayrıntılı bilgi için Emin Aşıkkutlu’nun Hadis’te Ricâl

Tenkidi kitabını okuyunuz.

Senedin muttasıl ve râvilerin sika olması yanında sened zincirindeki

râvilerin her birinin hadisi birbirlerinden muteber hadis alma yollarından

biriyle almış olması da aranır. Râvinin hadisi semâ, kıraat, icâzet gibi genel

kabul görmüş hadis alma yollarından biriyle değil de söz gelimi hocadan

izinsiz, hırsızlama yoluyla almış olması onun rivâyetinin kabul edilmemesine

yol açar.

Hadis âlimleri bir hadisin sahih yani sağlam ve kabul edilebilir bir

rivâyet olabilmesi için yukarıdaki unsurlar dışında şaz ve illetli olmamasını

da şart koşarlar. Şaz, hadisin sened veya metin açısından diğer rivâyetlere

aykırılık taşımasıdır. İllet ise hadisin sened veya metninde bulunan ve ancak

hadis ilminde uzman olanların görebileceği gizli bir kusurdur. Görüldüğü gibi

bu iki şart hadisin iki temel unsuru olan sened ve metin arasında ortaktır.

Bununla birlikte bu kusurlar da büyük ölçüde râvilerin hatalarından kaynaklanmaktadır.

Bundan dolayı terim olarak şaz, sika râvinin sika râvilere veya

kendinden daha sika râviye aykırı rivâyeti olarak tarîf edilmiştir. Sonuç

itibariyle şaz ve illetli olmamak şartlarının da temelde sened tenkidinin

kapsamına girdiği söylenebilir.

Yapılan incelemeler sonucunda yukarıdaki özellik ve şartları taşıyan

hadisler sahih, taşımayanlar zayıf kabul edilir. Bir hadisin sahih olduğuna

hükmetme işlemine teknik tabiriyle ‘tashih’, zayıf olduğuna hükmetmeye de

‘tad‘îf’ denmektedir. Hadis âlimleri tarafından sahih olduğuna hükmedilen

bir hadis bütün bu aşamaları geçmiş demektir. Aynı şekilde zayıf olduğuna

hükmedilen bir hadis de yapılan incelemeler sonucunda yeterli şartları

tamamlamamış hadis olarak değerlendirilir. Bununla birlikte hadisçiler ilmi

bir ihtiyat göstererek sahih sayılan bir hadisin gerçekte sahih olmayabileceğini,

zayıf sayılan bir hadisin de gerçekte sahih olma ihtimali bulunduğunu

söyleyerek değerlendirmelerinde bir hata payı bırakmışlardır.

Görüldüğü gibi bir hadisin sahih olup olmadığına karar vermek sadece

sened tenkidi açısından bile ciddi bir süreci gerektirmektedir. Sened tenkidi

çoğu zaman sonuç verdiğinden hadisçiler sened tenkidini geçememiş bir

hadisin metin açısından incelenmesine gerek duymazlar. Bu sebeple senedi

incelemeden doğrudan metin tenkidi yapılmasını abesle iştiğal olarak

görürler. Bununla birlikte senedi problemsiz görülen nice hadis metni vardır

ki hadisçiler tarafından karşılaştırma (muâraza) yöntemiyle incelenip tenkide

tabi tutulmuştur. Hadis ilimleri arasında bulunan nâsihu’l-hadîs ilmi, ilelu’lhadîs

ilmi, ihtilâfu’l-hadîs ilmi gibi müstakil ilim dalları hadisin senedi kadar,

metinleriyle ilgili problemleri de ele alan hadis bilgi dallarıdır. Özellikle

ihtilâfu’l-hadîs ilmi, muhteva itibariyle diğer hadislerle veya diğer şer‘î/dinî

delillerle çelişir gözüken sahih hadisleri incelemeye alan ve çözüm yolları

üreten bir bilgi dalıdır. Dolayısıyla esasen gerektiğinde hadisçilerin de metin

tenkidi yaptığını söylemek mümkündür. Kaldı ki fıkıh, kelâm gibi diğer

İslâmî ilimlerin mensupları da hadislerde metin tenkidi yaparken yine hadisçilerin

sened tenkid ve tetkiki sonucu sahih olarak nitelendirdikleri hadisler

üzerinden muhteva tenkid ve değerlendirmeleri yapmaktadırlar.

Sonuçta bugün elimizde bulunan ve sahih olarak nitelendirilmiş olan bir

hadis: (a) senedinde ittisal olup olmaması açısından incelenmiş ve râvi

silsilesinde bir inkıta (kopukluk) bulunmamış, (b) seneddeki râvileri tek tek

incelenmiş ve adâlet ve zapt açısından yeterli vasıflara sahip râviler olduğu

tespit edilmiş, (c) seneddeki râvilerin birbirleriyle görüştükleri veya usulüne

uygun bir şekilde hadisi alıp naklettikleri belirlenmiş demektir.

Bunlardan ayrı olarak sened ve muhteva açısından bu hadisin şaz ve

illetli olmadığının da belirlendiği anlaşılmalıdır. Sonuçta bütün bu özellikleri

taşıyan bir hadis sahih olarak nitelendirilir. Buradan sahih hadisin tanımı da

ortaya çıkmaktadır. Buna göre “Sahih hadis, sika bir râvinin kendisi gibi sika

olan râviden almak suretiyle senedin başından sonuna kadar muttasıl bir

şekilde şaz ve illetli olmaksızın naklettiği hadistir”.

Şimdi sened tenkidini ve hadisin sened açısından tahlilini bir örnek

üzerinden görelim:

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ بَشَّار،ٍ قَال :َ حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ سَعِيد،ٍ قَالَ: حَدَّثَنَا شُعْبَةُ، قَالَ: حَدَّثَنِي أَبُو التَّيَّاحِ عَنْ أَنَسِ بْنِ

مَالِكٍ عَنْ النَّبِيِّ -صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ- قَالَ: يَسِّرُوا وَلَا تُعَسِّرُوا وَبَشِّرُوا وَلَا تُنَفِّرُوا.

(Buhârî dedi ki:) Bize Muhammed b. Beşşâr tahdis etti, o dedi ki bize

Yahya b. Saîd tahdis etti, o dedi ki bize Şu‘be tahdis etti, o dedi ki bana

Ebû’t-Teyyâh tahdis etti, onun Enes’ten (r.a.), onun da Hz. Peygamber’den

–sallallâhü aleyhi vesellem– rivâyet ettiğine göre Hz. Peygamber

(s.a.v.) şöyle buyurdu: Kolaylaştırınız, zorlaştırmayınız; müjdeleyiniz,

nefret ettirmeyiniz” (Buhârî, İlim, 11, hadis no: 69).

Buhârî’nin kitabı el-Cami‘u’s-sahîh’e kaydettiği bu örnekte râvilerin

isimlerinin sıralandığı kısım hadisin senedini, Hz. Peygamber’in sözünün

nakledildiği kısım da metnini oluşturmaktadır. Sened, Hz. Peygamber’in

sözünün sahâbi râvi Enes’ten itibaren nesilden nesile hangi râviler tarafından

hangi eda sıygalarıyla nakledilerek Buhârî’ye ulaştırıldığını göstermektedir.

Buhârî sahih hadisleri toplamayı hedeflediği kitabına bu hadisi aldığına göre

gerekli tetkikleri yapmış ve hadisi sahih kabul etmiş demektir.

Dikkat: Buhârî yukarıdaki şartlara ilave olarak kitabına aldığı hadislerin râvilerinin

birbirleriyle görüşmüş olmalarını şart koşmaktadır. Buna lika (görüşme) şartı,

görüşmüş olduğunun tespitine de sübutu’l-lika denmektedir. Müslim ise

râvilerin birbirleriyle muasır olmalarını, başka bir ifadeyle görüşmüş olma

imkânını yeterli görmüştür. Buna da muaseret denmiştir. Buhârî’nin şartı daha

sıkı olduğu için bu durum onun kitabını diğerlerinden ayıran önemli

özelliklerden biri olmuştur.

Hadisin, sahih olmak için gerekli özellik ve şartları taşıyıp taşımadığına

bakılacak olursa, öncelikle hadisin senedi muttasıl/kesintisiz olduğu görülür.

Hz. Peygamber’den itibaren isnada yer alan râvilerin vefat tarihleri

incelendiğinde birbirleriyle tarihen görüşmüş olmalarının mümkün olduğu

anlaşılır. Hadisin isnadına sırayıyla bakıldığında; Resûlüllâh’ın (v.11/632),

Enes b. Mâlik’in (93/712), Ebû’t-Teyyâh Yezid b. Humeyd’in (128/745),

Şu‘be b. el-Haccâc’ın (160/776), Yahya b. Sa‘id el-Kattân’ın (197/812),

Muhammed b. Beşşâr’ın (252/866) ve el-Buhârî’nin (256/869) doğum ve

vefât tarihleri incelendiğinde likâları/ilim alıp vermelerinin mümkün olduğu

görülür. Ayrıca, ricâl ve tabakat kitaplarında bu râvilerin birbirleriyle

görüştükleri, hoca talebe ilişkisi içinde bulundukları, başka bir ifadeyle bir

iletişim ve sosyal ilişkiler ağı içerisinde oldukları tespit edilmiştir.

Kitap: Hadis râvilerinin birbirleriyle ilişkileri ve hadis rivâyet ağı konusunda Recep

Şentürk’ün Toplumsal Hafıza/Hadis rivâyet Ağı 610–1505 adlı kitabını

okuyunuz.

Diğer taraftan râvilerin kullandıkları eda lafızları da bir taraftan onların

hadisi hangi yollarla aldıklarını göstermekte, bir taraftan da birbirleriyle

irtibat kurduklarını ispatlamaktadır. Buna göre:

Buhârî “haddesena/bize tahdis etti/bize hadis nakletti” lafzını kullandığı

için hadisi hocası Muhammed b. Beşşar’dan sema tarîkiyle almış, “bize”

dediği için de bir topluluk içinde bunu ondan duyduğu anlaşılmış olmaktadır.

Aynı şekilde hocası Muhammed b. Beşşar da “haddesena/bize tahdis etti”

dediğine göre o da hocası Yahya’dan hadisi topluluk içinde “sema” etmiştir.

Yahya da hocası Şu’be’den hadisi aynı tarzda duymuştur. Şu’be de hadisi

“sema” etmiştir; ancak “bana tahdis etti” dediği için hadisi alırken yalnız

olduğu anlaşılmaktadır. Onun hocası Ebû’t-Teyyah ise hadisi hocası sahâbi

râvi Enes’ten “an/den” lafzıyla, o da hocası Hz. Peygamber’den aynı lafzla

nakletmiştir.

Dikkat:  عَنْ  “den-dan” lafzının sema’a yani işiterek hadis almaya delaleti açık olmadığı

için tartışılmıştır. Hadis âlimlerinin çoğunluğu, bu lafızla nakleden râvi müdellis

olmamak ve hocası olarak ismini verdiği kimseyle muasır olmak kaydıyla aksi

ortaya çıkıncaya kadar bunun da sema‘a delâlet ettiğini kabul etmişlerdir.

Yukarıdaki senedde böyle bir durum söz konusu değildir. Kaldı ki Buhârî’nin

kitabına aldığı hadislerde râvilerin birbirleriyle görüşmüş olma (lika) şartını

aradığına yukarıda işaret edilmişti.

Diğer taraftan seneddeki râviler incelendiğinde her birinin sika yani adâlet

ve zapt şartlarını taşıyan önemli hadis âlimleri oldukları görülür. Bu râviler

hakkında hadis rivâyeti açısından gerekli olan temel bilgiler İbn Sa‘d’ın et-

Tabakât’ı, İbn Ebî Hâtim’in el-Cerh ve’t-ta‘dîl’i, İbn Hibbân’ın es-Sikât’ı

Zehebî’nin Siyeru A’lâmi’n-nübelâ’sı, İbn Hacer’in Tehzîbü’t-Tehzîb’i gibi

ricâl ve tabakât kitaplarında bulunabilir.

Yukarıdaki özellikler dışında hadisin sened veya metin açısından aynı

veya benzer muhtevadaki diğer rivâyetlere aykırılık (şuzûz) ya da gizli bir

kusur (illet) taşıdığına dair herhangi bir bulguya da rastlanmamıştır. Şu halde

bu hadis bütün şartları taşıyan sahih bir rivâyet olarak başta Buhârî’nin

Sahih’i olmak üzere birçok muteber hadis kaynağındaki yerini almıştır.

Sıra Sizde 1: Bir hadis kitabından senedli bir hadis örneği bularak inceleyiniz. Seneddeki

râvileri ricâl ve tabakat kitaplarından bularak hoca talebe ilişkilerini ve râvilerin

güvenilirlik durumlarını tespit ediniz.

Bütün bu aşamalardan geçmiş bir hadis muhteva itibariyle yine de

kesinliği belli diğer şer‘i, akli, tarihi ve tecrübi bilgi ve delillere aykırılık

taşıyorsa o takdirde metin tenkidi olarak isimlendirilen ikinci bir tenkid ve

değerlendirme işlemine tabi tutulacaktır.

Sened Tenkidinin Sonuçları

Hadis âlimleri yukarıda işaret edilen ölçüler çerçevesinde hadisi inceledikten

sonra aradıkları vasıfların bulunup bulunmamasına göre bir hükme varırlar.

İnceleme sonucunda hadis kusursuz olmasına veya kusur varsa az ya da çok

olmasına, bulunduğu yere ve hatanın niteliğine göre muhtelif isimler alır ve

bu isimlendirmeler o hadisin değerini ortaya koyar. Bütün şartları taşıyan

hadis sahih; bütün şartları taşıdığı halde râvilerinden birinde hafif bir zapt

kusuru bulunan hadis hasen olarak isimlendirilir ve bu grupta yeralan hadisler

makbul sayılır. Senedinde inkıta bulunan hadisler ise zayıf kabul edilir.

Çünkü seneddeki bir kopukluk aradaki kişinin incelenme ve dolayısıyla hadis

hakkında hüküm verme imkânını ortadan kaldırmaktadır. Böyle bir

mechullük taşıyan bir hadisin Peygamber’e nispet edilmesini muhaddisler

doğru bulmazlar. İnkıta eğer sahâbe/tâbiûn tabakasında ise hadis mürsel;

senedden peşpeşe olmaksızın iki veya daha fazla râvi düşerse munkatı;

peşpeşe iki râvi düşerse mu‘dal adını alır. Diğer taraftan râvilerde adâlet veya

zapt yönünden tespit edilen eksikliklerin çeşidine, az veya çok oluşuna göre

de hadis muhtelif adlar alır (muallel, münker, metruk, şaz gibi).

Bütün bu değerlendirme ve tespitlerin temelinde Peygamber’e yanlış bir

söz nispet etmeme hassasiyeti bulunmaktadır. Bu hassasiyet “ مَنْ كَذَبَ عَلَىَّ

مُتَعَمِّداً /Kim benim adıma kasten yalan uydurursa…” hadisinin zihinlere

nakşettiği hassasiyet ve titizliğin bir sonucudur. Hadis tenkidine ve özellikle

sened tenkidine dışarıdan yüzeysel bir şekilde bakanların ya da içeriden iyi

niyetle bakmak istemeyenlerin bu titizliği anlamaları mümkün değildir.

Sened tenkidini şekli bir uygulama, basit bir faaliyet olarak görmek, Müslümanların

çok erken bir dönemde kendi dini kültür ve metinlerini koruma ve

sonraki nesillere nakletme konusunda ulaştıkları tenkid zihniyeti ve tenkidci

düşünce seviyesini görmezden gelmek en iyimser ifadeyle cahillik olarak

nitelendirilebilir.

Sonuçta hadisler hakkında verilen hükümler ve yapılan isimlendirmeler

büyük ölçüde sened tenkidine dayanmaktadır. Sened hakkında yapılan bütün

inceleme ve araştırmalar, sonunda sağlam bir metin elde etmeye yöneliktir.

İsnad sisteminin diğer orijinal bir yönü de şudur ki, hadis veya rivâyetlerin

ilk asırlarda isnadlı olarak nakledilip kayda geçirilmiş olması bugün bile bize

sened tenkidi yapma imkân ve şansını vermektedir. Çünkü senedlerdeki

râviler hakkında yapılan inceleme ve değerlendirmeler de binlerce cildi bulan

ricâl ve tabakat eserlerinde kayıt altına alınmıştır.

Kitap: İsnad sistemi ve sened tenkidi konusunda Ayhan Tekineş’in Geleneğin Altın

Zinciri Bilgi Aktarım Yöntemi Olarak İsnad adlı kitabını okuyunuz.

Sened tenkidi büyük ölçüde bize sağlam bir metin vermekle birlikte,

muhtevanın diğer delil ve bilgilerle mukayesesi ve genel yapıyla uyumu da

gözden ırak tutulmamıştır. Metin tenkidi olarak isimlendirilen bu muhteva

analiz ve mukayesesi bir sonraki bölümün konusunu teşkil edecektir.

METİN TENKİDİ

Metin tenkidi bir kavram olarak esasen batı menşeli bir tabirdir. Batıda

senedli bilgi nakletme gibi bir gelenek ve zaten böyle bir imkân söz konusu

olmadığından başta kutsal kitaplar olmak üzere geçmişten günümüze intikal

eden metinler muhteva açısından tahlil edilmeye ve orijinal olup olmadıkları

bu yolla tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu çerçevede mevcut nüshalardan

doğruya en yakın ve en sahih metni elde etmeyi hedefleyen tenkidli neşir

(edisyon kritik) yanında, edebî tenkid, yorumsamacı tenkid (hermenötik) gibi

bir çok metin tenkid yöntemi ortaya çıkmıştır.

Son iki asırda oryantalistlerin İslâm ilim geleneğindeki isnad sistemi

üzerinde yaptıkları araştırmalar sonunda Müslümanlarda metin tenkidi

olmadığı yönünde iddialar ortaya atmaları, İslâm dünyasında metin tenkidinin

gündeme gelmesine sebep olmuştur. Birçok Müslüman araştırmacı

Müslümanların da metin tenkidi yaptıklarını ispatlamaya çalışan araştırmalar

ortaya koymuştur. Esasen son dönemlere gelinceye kadar Müslüman

âlimlerin geçmişte metin tenkidi gibi bir öncelikli gündem ve problemleri

olmamıştır. Çünkü onların ellerinde metni tevsik imkânı veren isnad gibi son

derece önemli ve orijinal bir sistem bulunmaktadır. Dolayısıyla bir metnin

sıhhatini belirlemek için sadece metne mahkûm değillerdir. Bununla birlikte

bu onların metinle hiç ilgilenmedikleri ve metnin muhtevasını değerlendirmedikleri

anlamına gelmez. Tam aksine en az sened kadar metinle de ilgili

çalışmalar yapmışlardır. Esasen sened tenkidi olarak görülen hususların bile

bir bölümü metnin incelenmesini de içine almaktadır.

Diğer taraftan hadis metinleriyle doğrudan ilgili esbâb-ı vurûdi’l-hadis,

ihtilafu’l-hadis, nâsihu’l-hadis, garîbu’l-hadis gibi hadis ilimleri yanında

meydana getirilen geniş şerh ve haşiye edebiyatında hadis metinlerinin

ayrıntılı anlam ve muhteva tahlilleri yapılmıştır. Ayrıca usul-i fıkıh kitaplarında

haberlerin sübut ve delaletiyle ilgili ayrıntılı tahliller yapılmış ve

kurallar belirlenmiştir. Şu halde Müslümanların metin ve muhteva tenkidi

yapmadıkları söylenemez. Şu kadar var ki bunu metin tenkidi adı altında

yapmayıp, kendi dönemlerine göre farklı isimler altında gerçekleştirmişlerdir.

İslâm dünyasında son dönemlerde hadiste metin tenkidi dendiğinde

kasdedilen ise daha ziyade hadislerin Kur’ân’la, sünnetle, tarihi ve tecrübî

bilgilerle, akılla mukayese edilerek tenkide tabi tutulması olmuştur. Burada

aslında modern anlamda bir metin tenkidinden ziyade “metnin tenkidi”, daha

açık ifadeyle hadisin asıl unsurunu teşkil eden “hadis metninin tenkidi”nden

bahsedilebilir. Bu anlamda hadis metninin tenkidinin de sahâbe döneminden

itibaren başladığı söylenebilir. Başta Hz. Âişe olmak üzere bazı sahâbiler

kendilerine ulaşan bazı hadisleri doğruluğundan emin oldukları Kur’ân ve

sünnet bilgileriyle karşılaştırıp tenkid etmişlerdir. Ancak klâsik kaynaklarda

hadislerin Kur’ân’a arzı olarak bilinen bu konu geçmişte, günümüzde bazı

çevreler tarafından algılandığı gibi sened tenkidinin bir alternatifi ya da isnad

göz ardı edilerek uygulanan bir yöntem şeklinde görülmemiştir. İsnadı

olmayan veya zayıf olan bir hadis zaten ciddiye alınmamıştır. Burada temel

amaç, sened yönünden sahih olan bir hadisin muhteva açısından daha sağlam

ve kesin delillerle karşılaştırılıp aykırılık halinde reddi, paralellik halinde

pekiştirilmesini temin etmektir. Ancak temelde bir mukayese yöntemi olan

metin tenkidi daha çok sahih bir hadisin muhtevasında aykırılık görüldüğünde

gündeme gelmektedir. Sonuçta hadisteki ‘metnin tenkidi’nin de

modern anlamdaki ‘metin tenkidi’nin bir yönünü teşkil ettiği söylenebilir.

Kitap: Metin tenkidi kavramı ve İslâmi ilimlerde metin tenkidi konusunda Salahattin

Polat’ın Metin Tenkidi kitabını inceleyiniz.

Burada metin tenkidi tabiri son dönem İslâm dünyasında kullanıldığı

şekliyle yani hadis metninin Kur’ân, sünnet gibi temel kaynak ve bilgilerle

karşılaştırılıp değerlendirmeye tabi tutulması manasında ele alınacaktır.

Metin Tenkidinin Unsurları

Metin tenkidi temelde bir karşılaştırma yöntemidir. Aynı anlamda olmak

üzere arz, muaraza ve mukayese tabirleri de kullanılmaktadır. Kısaca sened

açısından sahih görünen bir hadisin metninin doğruluğunu kontrol etmek için

doğruluğundan emin olduğumuz diğer delil ve bilgilerle karşılaştırılmasına

metin tenkidi demekteyiz. Bu çerçevede bir hadis; (a) muhteva ve (b) dilve

üslup itibariyle başlıca iki yönden metin tenkidine tabi tutulur.

Muhteva açısından yapılan tenkidde hadisin muhtevası ve içerdiği bilgi ve

hükümler Kur’ân-ı Kerîm, Sünnet, akl-ı selîm, tecrübe, tarihî ve ictimaî

bilgilerle karşılaştırılarak değerlendirilir. Yapılan değerlendirmelerde gelen

bir hadisin muhteva olarak bu gibi kesin delil ve bilgilere tevil edilemeyecek

şekilde aykırı olduğu tespit edilirse bu hadis veya rivâyetin doğru olmadığına

hükmedilir. Bu yaklaşımın temelinde şöyle bir mantık yatmaktadır: Hz.

Peygamber’in, Allah’tan alıp tebliğ ettiği Kur’ân’a aykırı bir şey söylemesi

ya da yapması düşünülemez. Kendi yapıp ettikleri ya da söyledikleri olan

Sünnetle çelişmesi de sözkonusu olamaz. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) aklî

gerekliliklere, tarihi ve ictimai gerçeklere, doğruluğu kesinleşmiş ilmi ve

tecrübî verilere aykırı hüküm beyan etmesi de beklenemez. Dolayısıyla bu

bilgilerle çelişir durumda olan bir hadis veya haberin ona nispet veya

isnadından en azından şüphe duyulmalıdır.

Dil ve üslup açısından yapılan tenkid ve değerlendirmelerde de gelen

rivâyetteki ifadelerin Arapça dil bilgisi kurallarına uygunluğu, edebi açıdan

Hz. Peygamber’in genel üslup ve ifade tarzlarıyla ne kadar örtüştüğü kontrol

edilir. Arapça dil kurallarına uymayan bir muhteva, fasih bir Arapça’ya sahip

olan Allah Resûlü’nün ağzından çıkmış olamaz. Aynı şekilde Hz.

Peygamber’in karakterine yakışmayacak hafiflikte ifadeler, ifrat ya da tefrite

varan hüküm ve değerlendirmeler edebi bir üslup ve nezakete sahip olan Hz.

Peygamber’e nispet edilemez. Şimdi hadis metninin muhteva açısından

karşılaştırılıp değerlendirildiği alanları görelim:

Kur’ân-ı Kerîm

Bir hadis metni tevil edilemeyecek ölçüde Kur’ân-ı Kerîm’e aykırı olamaz.

Burada dikkat edilmesi gereken nokta, Kur’ân’a aykırı görünen bir hadisi

reddetmekte acele etmemektir. Öncelikle her ikisinin muhtevasının iyi

kavranması, aralarında gerçekten bir çelişki bulunup bulunmadığının ayrıntılı

olarak incelenmesi gerekmektedir. Ayrıca mukayese yapılırken Kur’ân’ın o

konuyla ilgili olarak sunduğu genel çerçeve dikkate alınmalı, problem etraflı

bir şekilde ele alınıp incelenmelidir. Sonuçta hadis metninin Kur’ân ile

bağdaştırılma imkânı varsa tevil edilerek araları bulunur. Aksi takdirde

hadisin merdud yani kabul edilemez bir hadis olduğuna hükmedilir.

Hadislerin Kur’ân’a arzı ilk dönemlerden itibaren uygulanmış bir metin

tenkid yöntemidir. Bunun klasik örneklerinden biri şudur:

Hanım sahâbilerden Fatıma bint Kays (r.anha) eşinden boşandıktan sonra

Hz. Peygamber’in kendisine mesken hakkı ve nafaka tayin etmediğini

naklettiğinde Hz. Ömer’in cevabı şu olmuştur: “Ezberledi mi, unuttu mu

bilemediğimiz bir kadının sözü yüzünden Rabbimizin kitabını ve

Peygamberimizin sünnetini terk edemeyiz. Onun mesken ve nafaka hakkı

vardır. Allah Teala şöyle buyurdu: Onları (boşadığınız kadınları) apaçık bir

kötülük yapmadıkları sürece evlerinden çıkarmayın. Onlar da çıkmasınlar

(Talak 65/1).” (Müslim, Talak, 46).

Burada Hz. Ömer, Fatıma bint Kays’ın Hz. Peygamber’den naklettiği bir

uygulamayı Kur’ân ve sünnet konusunda sahip olduğu kesin bilgilerle

karşılaştırarak kabul etmemiş, bu rivâyetin Kur’ân’daki açık ayet hükmüne

aykırı olduğunu belirtmiştir.

Dikkat: Hz. Ömer’in Kur’ân’a aykırı bularak kabul etmediği rivâyet muteber hadis

kaynaklarında mevcut olup sahih bir rivâyettir. İslâm âlimleri Fatıma bint Kays

hadisindeki durumu ona has istisnai bir durum olarak değerlendirmişlerdir.

Buradan yöntemin uygulanmasında hadisin tevil imkânlarını araştırmanın

önemi ortaya çıkmaktadır. Hz. Ömer örneği sonucu açısından değil, yöntemin

sahâbede dönemindeki köklerini göstermek açısından verilmiştir.

Diğer bir örnekte bu defa Hz. Ömer Hz. Peygamber’den şöyle bir hadis

nakleder: “Mezardaki ölü, dışarıda kendisine ağlayan ailesinin ağlaması

sebebiyle azab görür.” Hz. Ömer’in vefatından sonra bu hadisi duyduğu

zaman Hz. Âişe (r.anhâ) şöyle demiştir: “Allah Ömer’e rahmet etsin. Vallahi

Resûlüllâh ‘Mümin bir kişi ailesinin kendisine ağlaması sebebiyle azab

görür’ buyurmadı; bilakis ‘Allah ailesinin ağlaması sebebiyle kâfirin azabını

arttırır’ buyurdu. Kur’ân size yeter. ‘Hiçbir günahkâr başkasının günah

yükünü yüklenmez’ (En’am 6/164).” (Buhârî, Cenaiz, 33; Müslim, Cenaiz,

22, 23).

Başka bir rivâyete göre de Hz. Âişe yukarıdaki hadisin söyleniş sebebini

(sebeb-i vürud) şöyle izah etmiştir: Hz. Peygamber’in yanından bir yahudinin

cenazesi geçiyordu. Ailesi de ona ağlıyordu. Hz. Peygamber onlara hitaben

“Siz ağlıyorsunuz, o ise azab çekiyor” buyurdu (Müslim, Cenaiz, 25). Diğer

rivâyette ise Hz. Peygamber bir yahudi kadının cenazesine rastlamıştı, ailesi

ona ağlıyordu. Bunun üzerine “Şunlar ona ağlıyorlar, o ise kabrinde azab

çekiyor” buyurdu (Buhârî, Cenaiz, 33, Müslim, Cenaiz, 27). Hâkim’in

Müstedrek’inde ise Hz. Âişe’nin bu sözünden sonra “Allah kimseye gücünün

üstünde yük yüklemez” (Bakara, 2/286) ayetini okuduğu kaydedilir (II, 215).

Burada da açık bir şekilde Hz. Âişe söz konusu hadisin yanlış anlaşıldığını,

Kur’ân’la karşılaştırıldığında da bunun böyle olmayacağını ifade

etmiştir. Nitekim aynı hadisi babası gibi nakleden İbn Ömer’e de “Allah Ebû

Abdirrahman’ı (İbn Ömer’in künyesi) bağışlasın. Bir şey işitmiş, tam

ezberleyememiş/o yalan söylüyor değil, fakat unutmuş veya hata etmiş..”

demiştir (Müslim, Cenaiz, 25, 27). Şu halde ölünün azab çekmesinin sebebi

dışarıda kendisine ağlayanların ağlaması değil, ölünün kendi günah veya

hatasıdır. Çünkü “kimse kimsenin yükünü çekmez”, “Allah kimseye gücünün

üstünde yük yüklemez”. Bununla birlikte Allah, dilerse ağlamayı kâfirin

azabının arttırılmasına vesile kılabilir. Çünkü güldüren de ağlatan da odur

(Müslim, Cenaiz, 23, 26).

Kitap: Hz. Âişe’nin diğer sahâbilerin naklettiği bazı hadislere yönelik tenkitleri

konusunda daha fazla örnek için Zerkeşi’nin Türkçe’ye tercüme edilen Hz.

Âişe’nin Sahâbeye Yönelttiği Eleştiriler adlı kitabını okuyunuz.

Hadislerin Kur’ân’a arz edilerek tenkid ve değerlendirilmesi sonraki

dönemlerde de sürdürülmüş, özellikle Hanefi mezhebi fakihleri tarafından

diğer alanlar yanında hadis tenkid kriterlerinden biri olarak benimsenmiştir.

Sünnet

Hadis metninin sünnet ve doğruluğu ispatlanmış diğer hadis rivâyetleriyle

karşılaştırılması daha fazla başvurulan bir metin tenkid yöntemidir. Burada

muhteva açısından problemli görülen bir hadis, sened itibariyle sahih görünse

bile diğer sağlam rivâyetlerle karşılaştırılarak tenkide tabi tutulur. Aykırı

olması halinde reddedilir. Burada da yukarıda işaret edilen, hadisler arasında

tevil edilebilme imkânı, nasih-mensuh ilişkisinin mevcudiyeti gibi hususların

dikkate alınması gerekir.

Bu bölüme örnek olarak yine Hz. Âişe’den bir tenkid kaydedilebilir: Ebû

Hüreyre Hz. Peygamber’den “Kadın, eşek ve köpek namazı bozar…”

şeklinde bir hadis nakleder. Bunu duyan Hz. Âişe “Bizi eşeklere ve köpeklere

benzettiniz! Vallahi ben Resûlüllâh’ın önünde yatarken onun namaz kıldığını

gördüm..” diyerek rivâyeti kendi sünnet bilgisiyle karşılaştırıp tenkid etmiştir

(Buhârî, Salat 105; Müslim, Salat 270).

Diğer bir örnekte İbn Abbas “Zina çocuğu üçün en şerlisidir” (Hakim,

Müstedrek, II, 214) hadisini “Eğer o üçün en şerlisi olsaydı, recm

uygulanması için annesinin onu doğurmasına kadar beklenmezdi” diyerek bu

konuda sabit olan hadise aykırılık sebebiyle bu hadisi tenkid etmiştir.

Hadisin sünnete/sahih ve sabit diğer hadislere arz edilerek değerlendirilmesi

yöntemine daha çok hadisçiler başvurmuştur. Hadisçiler rivâyetler

arasındaki bu tür farklılıkları, sened veya metinde görülen aykırılıkları

(şuzûz) tespit edebilmek için aynı hadisin bütün tarîklerini toplama yoluna

gitmişlerdir. Bu onlara rivâyetler arasında mukayese yapma ve en doğru

metni tespit etme imkânı vermiştir. Hadisçilerin bu çalışmasına turuk çalışması

denmektedir. Bu konuda bir hadisin sahih bulduğu bütün tarîklerini aynı

yerde vermeye özen gösteren Müslim’in el-Camiu’s-sahih’i hadis kitapları

arasında özel bir yere sahiptir.

Sıra Sizde 2: Müslim’in el-Camiu’s-sahih adlı eserinden bir hadis seçerek sened ve metin

farklılıklarını nasıl kaydettiğini inceleyiniz.

Akl-ı Selîm

Hz. Peygamber’den sadır olmuş bir hadis, temelde sağlam, önyargısız ve

objektif işleyen bir akla aykırı değildir. Çünkü sonuçta vahyin ve o vahyi

getiren Peygamber’in sünnetinin kaynağı Allah olduğu gibi aklın yaratıcısı da

Allah’tır. Hz. Peygamber’inselîm bir akla aykırı bir söz söylemesi veya

yapması düşünülemez. Ondan nakledilen bir hadiste akla aykırı bir durum

görülüyorsa o hadisin doğru olmadığına hükmedilir. Ancak burada mukayese

edilen aklın ‘selîm’ olması yani çeşitli önyargı, heva ve heveslerden arınmış,

objektif bir akıl olması gerekir. Aksi takdirde günümüzde sıklıkla karşılaşıldığı

gibi kendi heva ve arzusuna, şahsi görüş ve düşüncelerine uymayan her

hadisi akla aykırı olduğu gerekçesiyle reddetme durumuna düşülür.

Diğer taraftan aklın sınırlarını aşan ve akılla izahı mümkün olmayan pek

çok konu da ayetlerde olduğu gibi hadislerde de geçebilmektedir. Dolayısıyla

akla aykırı olma ölçüsünde ihtiyatlı davranmak, hadisin akla aykırı olduğu

gerekçesiyle reddinde acele etmemek gerekir. Bu sebeple birçok âlim akla

aykırılık konusunda hadisin reddi için “tevil kabul etmeyecek şekilde akla

aykırılık bulunması” kaydını getirmişlerdir. Şu halde akl-ıselîme aykırı

görünen bir hadisin önce tevil edilebilme imkânı araştırılır, tevil imkânı

olmazsa o takdirde reddi yoluna gidilir.

Akla aykırılık gerekçesiyle reddedilen hadise örnek olarak “Allah kendini

atın terinden yarattı” şeklindeki uydurma rivâyet verilebilir. Birçok hadisçi

böyle bir rivâyetin hadis olamayacağını, bütün râvileri sika bile olsa hem

akıl, hem de dinin temel prensipleri açısından kabul edilemeyeceğini

söylemişlerdir.

Kitap: Hadisin akla aykırılık prensibiyle tenkidi konusunda Yavuz Ünal’ın Hadisleri

Tespitte Yöntem Sorunu (Akla Uygunluk-Akla Aykırılık) kitabını okuyunuz.

Diğer taraftan tevil edilmesi mümkün olduğu halde sahâbe tarafından

makul olmadığı gerekçesiyle tenkid edilen bazı hadisler de bulunmaktadır.

Ebû Hüreyre’nin Hz. Peygamber’den naklettiği “Ateşin değdiği bir şey

yemekten dolayı abdest almak gerekir” hadisini duyunca İbn Abbas “Ey Ebû

Hüreyre! Yağ ve sıcak sudan dolayı da abdest alacak mıyız?” diyerek akli

açıdan hadisi tenkid etmiştir. Yine Ebû Hüreyre cenaze yıkayanın gusül,

cenaze taşıyanın abdest alması gerektiğini naklettiğinde Hz. Âişe

“Müslümanların ölüleri necis mi, kişi kuru bir ağacı taşısa ne gerekir?”

demiş, İbn Abbas da “kuru ağaç taşımaktan dolayı abdest almamız

gerekmez” diyerek makul gerekçelerle hadisi tenkid etmişlerdir.

İlmî ve Tecrübî Veriler

Bir hadis metninin muhteva açısından karşılaştırılıp değerlendirildiği

alanlardan biri de kesinleşmiş ilmi ve tecrübî verilerdir. Bilimsel ve deneysel

olarak ispatlanmış kesin bilgilere aykırı görülen bir hadis metninin sahih

olmadığına hükmedilir. Çünkü vahiyle desteklenmiş ve vahyin kontrolünde

yaşamış Hz. Peygamber’in doğru olmayan bilgiler beyan etmesi düşünülemez.

Nitekim “balık yemek vücudu zayıflatır” şeklindeki bir rivâyet balığın

faydaları konusundaki bilimsel ve deneysel bilgilere uygun olmadığı için

reddedilmiştir. Aynı şekilde “patlıcan her derde devadır” şeklindeki rivâyet

de patlıcanın her derde deva olmadığı yönündeki tecrübelerle reddolunmuş

uydurma bir rivâyettir.

Diğer taraftan yukarıdaki ölçülerde olduğu gibi bilimsel verilere aykırı

hadisin reddi konusunda acele etmemek ve ihtiyatı elden bırakmamak bu

konuda da esastır. Aksi takdirde henüz bilimsel olarak ispatlanmamış hipotez

veya teorileri bilimsel hakikatler olarak görüp sahih bilinen hadisleri reddetmek

durumuna düşülmüş olur. Kimi zaman bilimsel gerçek olarak bilinen

hususların doğru olmadığı veya aksinin doğru çıktığı, günümüzde zaman

zaman görülen olaylardandır. Hadisleri bu ölçüye göre değerlendirirken

pozitivist bilim anlayışının etkilerini göz önünde bulundurmak gerekir.

Sıra Sizde 3: Hadisin müspet ilimlerin verileriyle karşılaştırılıp değerlendirilmesi konusunda Enbiya Yıldırım’ın Hadiste Metin Tenkidi kitabının Müspet İlimlere Arz

bölümünü okuyup üzerinde düşününüz. Okuduklarınızdan hareketle bilimsel

verilere aykırılık gerekçesiyle tenkid edilen hadislere başka örnekler bularak

değerlendirmeye çalışınız.

Tarihî ve İçtimaî Bilgiler

Hadislerin muhteva açısından incelenip değerlendirildiği diğer bir alan tarihi

ve içtimai bilgilerdir. Geçmişte ve günümüzde sahih kabul edilmiş bazı

rivâyetler de dâhil olmak üzere bazı hadisler bu açılardan değerlendirilip

tenkid edilmiştir. Bir hadis metninde yeralan bir bilginin kesin olan tarihi

bilgilerle uyuşmaması, metnin uydurma veya hatalı oluşunun alametlerinden

sayılır.

Bu bölüme örnek olarak Hz. Peygamber’in hamamda banyo yaptığını

ifade eden rivâyetler gösterilebilir. Hâlbuki tarihi bilgilerle sabittir ki Hz.

Peygamber’in yaşadığı dönem ve coğrafyada bir yapı olarak hamam mevcut

değildir. Dolayısıyla bu tür rivâyetler sahih kabul edilmemiştir. Bir diğer

örnekte Hz. Peygamber’in Mekke fethinde annesinin kabrinin başında

ağladığı yönündeki bir rivâyet de tenkid edilmiştir. Çünkü söz konusu kabir

Medine yakınındaki Ebva’dadır.

Hadislerin tarihi bilgilerle karşılaştırılıp tenkid edilmesi hadisçilerin hem

sened, hem de metin tenkidinde sıkça başvurdukları yöntemlerdendir. Hadis

metinlerinin muhteva açısından mukayese edilip tenkide tabi tutulduğu daha

farklı alanlar da mevcuttur. Daha ziyade fıkıhçıların uyguladıkları bu

yöntemlerin tetkikini ilgili kitaplara bırakıyoruz.

Dil ve Üslup

Hadis metinleri Arap dili kaidelerine uygunluk açısından incelenerek tenkide

tabi tutulur. Arapça’nın temel dil ilimleri olan sarf ve nahiv kaidelerine

uymayan, teknik tabiriyle rekâket (lafız ve mana bozukluğu) taşıyan ifadeler

Hz. Peygamber’e ait kabul edilmez. Hz. Peygamber çocukluğundan itibaren

fasih bir Arapça ile yetişmiştir. Dolayısıyla bu tür dil hatalarının ona nispeti

doğru değildir. Bu tür hatalar muhtemelen hadislerin mana ile rivâyeti

esnasında râviler tarafından yapılmıştır. Yapılan hatanın çeşidine veya

hatanın büyüklüğü ya da küçüklüğüne göre hadis muhtelif isimler alarak

değerlendirilir.

Diğer taraftan hadis metni üslup açısından da incelenir. Mana itibariyle

Peygamber’in (s.a.v.) şanına yakışmayacak ifadeler, az bir ibadete aşırı sevap

vaadeden, az bir günaha aşırı ceza bildiren rivâyetler onun mutedil tavrına

aykırı kabul edilerek tenkid konusu yapılmıştır. Yine basit, alaya alınacak

hafif ifadeler, ifrat ve tefrite varan mübalağalı hükümler, fıtrata aykırı

talepler, şehvete teşvik unsuru taşıyan sözler vb. muhtevadaki hadisler de

nebevî üsluba uymadığı için reddedilmiştir.

Nebevî üsluba uymadığı için reddedilen rivâyetlere pek çok örnek

verilebilir. “Horoza sövmeyin, çünkü o benim arkadaşımdır..”, “Üç şeye

bakmak göze kuvvet verir, yeşile, akan suya, güzel yüze bakmak.”, “Kim la

ilahe illallah derse, Allah onun için yetmiş bin dilli bir kuş yaratır. Her dil

yetmiş bin lisanla Allah’tan onun için mağfiret diler..” şeklindeki rivayetler

bunlardandır.

Bu rivâyetlerden birincisi basit ve peygamberlik şanına yakışmayacak

hafiflikte bir ifade olduğu, ikincisi harama bakmayı ve şehveti teşvik eden bir

ifade taşıdığı, üçüncüsü küçük bir amel için aşırı bir mükafat vaat ettiği için

tenkit edilip mevzû (uydurma) sayılmıştır.

Sıra Sizde 4: “Haram aylarda perşembe, cuma ve cumartesi oruç tutana Allah

dokuzyüzyıllık ibadet yazar”, Kim hadis nakleder ve yanında aksırılırsa o hadis

haktır” ve “Cebrail cennetten keşkek getirdi. Onu yiyince bana cima için kırk

erkek gücü verildi” şeklindeki üç rivâyetin hangi sebeplerle mevzu sayıldığını

tahmin etmeye çalışınız.

Metin Tenkidinin Sonuçları

Muhteva ve dil ve üslup açısından değerlendirilerek metin tenkidine tabi

tutulan hadisler sonuçta tevil edilemeyecek kadar açık bir şekilde Kur’ân’a,

sünnete, akl-ıselîme, kesin ilmi verilere, tarihi bilgilere aykırı, dil ve üslub

açısından problemli görülüyorsa o hadisin en azından sahih ve sabit olmadığına

hükmedilebilir. Ancak verilecek değer hükmü hadiste bulunan aykırılığın

derecesine göre mevzu (uydurma) olmaktan hafif seviyede zayıf olmaya

kadar farklı kategorilerde bulunabilir. Meselâ hadisin metninde yeralan bir

tarih hatası muhtemelen râviden kaynaklanmış olup bu o hadisin uydurma

olmasını değil, belki râvinin zapt kusurundan dolayı zayıf olmasını gerektirir.

Hatta Hz. Ömer’in Kur’ân’a aykırı olduğu gerekçesiyle kabul etmediği

Fatıma bint Kays rivâyetinde olduğu gibi temel hadis kaynaklarında bulunan

ve uygun bir yorumu yapılabilen sahih bir rivâyet olması da mümkündür.

Bazen de patlıcanın faziletiyle ilgili hadiste olduğu gibi mevzuluğu açık bir

şekilde görülebilir. Dolayısıyla bir hadisin sahih olup olmadığına karar

vermek için sadece metnine bakmak her zaman yeterli olmamaktadır.

Dikkat: Metin tenkidi karakteri itibariyle bünyesinde bazı izâfîlikler/sübjektif

değerlendirmeler de taşımaktadır. Dahası günümüzdeki bazı metin tenkidi

faaliyetlerinde yüzeysel ve keyfi uygulamalar görülmektedir. Oysa metin

tenkidi son derece dikkatli uygulanması gereken bir yöntemdir. Yüzeysel ve

sübjektif değerlendirmelerle ya da aceleci bir tavırla etraflıca araştırmadan

bazı sahih hadislerin reddi durumuna düşülebilir. Bu sebeple hadis tenkidinde

isnad göz ardı edilmeden metinler geniş bir bakış açısıyla değerlendirilmelidir.

Geçmişte hadis âlimleri hadislerin senedine bakılmadan doğrudan

metninin dikkate alınarak incelenmesini genellikle tasvip etmemişler, bu

konuda önceliği sened tetkik ve tenkidine vermişlerdir. Sened açısından

problemli bulunan hadislerin metnindeki kusurları zikretmeye gerek

duyulmamıştır. Bununla birlikte senedi ve metniyle bir bakışta hadisin sahih

olup olmadığı konusunda bir kanaat belirten hadis ilminde geniş ve derin bir

bilgi ve birikime sahip hadis uzmanı âlimlerin mevcudiyeti de bir gerçektir.

Bu tür hadis âlimlerine bir benzetmeyle “hadis sarrafı” denmektedir. Bu

âlimler uzun süre hadis ilmiyle ve Hz. Peygamber’in hayat ve sünnetiyle

yoğun bir şekilde meşgul oldukları için bu özellik onlarda bir meleke

meydana getirmekte ve bu meleke sayesinde hadisin peygambere ait olup

olmadığını, sarrafın bir bakışta hakiki ve sahte altını ayırt etmesi gibi ayırıp

söyleyebilmektedirler. Nitekim ünlü muhaddislerden Abdurrahman b. Mehdi

bir hadisi reddetmiş, bunun hadis olmadığını nasıl bildiği sorulduğunda şöyle

cevap vermiştir: “Sen de benim gibi yirmi yıl bu işi yap, benim öğrendiğimi

öğrenirsin”. Bu sebeple senedine bakmadan doğrudan bir hadisin sahih olup

olmadığına karar verebilmek, başka bir ifadeyle hadisi metin tenkidine tabi

tututabilmek için Peygamber’in sünnetiyle içli dışlı olmak, uzun süre

hadisiyle meşgul olmak, onun hayatını çok iyi kavrayıp özümsemiş olmak,

üslup ve tavrını, davranış biçimlerini çok iyi bilmek gibi şartlar getirilmiştir.

Kitap: Hadiste metin tenkidi konusunda ayrıntılı bilgi için Enbiya Yıldırım’ın Hadiste

Metin Tenkidi adlı kitabını inceleyiniz.

Sonuç itibariyle hadiste metin tenkidi yapılırken samimiyet, i‘tidal, geniş

hadis kültürü, metnin iyi kavranması, hadisin bütün tarîklerinin toplanması,

hadisin edebi özelliklerinin tespiti, müteşâbih-müşkil (anlaşılması zor)

hadislerden olup olmadığının tespiti, te’vil imkânlarının araştırılması, metnin

derinlemesine tahlil edilmesi gibi noktalara dikkat edilmesi bu yöntemin

uygulanması esnasında göz önünde bulundurulması gereken hususlardandır.

ÖRNEK UYGULAMA: BİR HADİSİN SENED VE METİN AÇISINDAN TAHLİLİ

Burada senedi ve metniyle bir bütün hâlinde hadisin tetkik ve tenkide tabi

tutulup değerlendirilmesi bir örnek hadis üzerinden anlatılacaktır. İnceleme

konusu hadisin önce kaynaklarda yeralan muhtelif lafızları tespit edilecek,

ardından sened ve muhteva değerlendirmesi yapılacaktır.

Hadisin Kaynaklarda Yeralan Lafızları

وَحَدَّثَنِى مَالِكٌ عَنِ ابْنِ شِهَابٍ عَنْ حمَْزَةَ وَسَالٍِم ابْنَىْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ –صلى الله عليه وسلم قَالَ الشُّؤْمُ فِى الدَّارِ وَالْمَرْأَةِ وَالْفَرَسِ

(Yahyâ b. Yahyâ dedi ki), Mâlik bana tahdis etti, onun İbn Şihâb’dan,

onun Abdullah b. Ömer’in iki oğlu Hamza ve Sâlim’den, onların da

babaları Abdullah b. Ömer’den rivâyet ettiklerine göre Resûlüllâh (s.a.v.)

şöyle buyurdu: “Uğursuzluk üç şeydedir: Evde, kadında, atta” (Mâlik,

İsti’zân, 22, hadis no: 1787)

Hadis bu ve buna çok yakın lafızlarla Mâlik’in Muvatta’ı dışında

kronolojik olarak Abdürrezzak’ın Musannef’inde (X, 411), Ahmed b.

Hanbel’in Müsned’inde (II, 8, 36, 115, 126, 153), Buhârî’nin Sahîh’inde

(Nikâh 17, hadis no: 5094; Cihad, 47, hadis no: 2858; Tıb, 43, hadis no: 5753

ve Tıb 54, hadis no: 5772), Müslim’in, Sahîh’inde (Selam, 115, 116, hadis

no: 5937 ve 5938), Ebû Dâvûd’un Sünen’inde (Tıb, 24, hadis no: 3924),

Tirmizî’nin Sünen’inde (Edeb, 58, hadis no: 3058), İbn Mâce’nin Sünen’inde

(Nikâh, 55, hadis no: 2071, 2072), Nesai’nin Sünen’inde (Hayl, 5, hadis no:

3584) ve daha sonraki kaynaklarda yer almıştır.

Rivayetlerin bazıları “Sirâyet etme yoktur, uğursuzluk da yoktur,

uğursuzluk şu üç şeydedir” şeklinde, bazıları da “Uğursuzluk ancak şu üç

şeydedir” ifadeleriyle nakledilmiştir. Hadisin râvileri İbn Şihâb ez-Zührî’den

sonra farklılaşsa da hepsinin ortak senedi İbn Şihâb-Sâlim/Hamza b. Abdillah

b. Ömer-Abdullah b. Ömer şeklindedir.

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مِنْهَالٍ، حَدَّثَنَا يَزِيدُ بْنُ زُرَيْعٍ، حَدَّثَنَا عُمَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَسْقَلاَنِىُّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ: ذكَرُوا الشُّؤْمَ عِنْدَ النَّبِىِّ -صلى الله عليه وسلم- فَقَالَ النَّبِىُّ -صلى الله عليه وسلم إِنْ كَانَ الشُّؤْمُ فِى شَىْءٍ فَفِى الدَّارِ وَالْمَرْأَةِ وَالْفَرَسِ

(Buhârî dedi ki,) bize Muhammed b. Minhâl tahdis etti, (o dedi ki) bize

Yezîd b. Zurey tahdis etti, (o dedi ki) bize Ömer b. Muhammed el-

Askalânî tahdis etti onun babasından (Muhammed el-Askalânî), onun da

(dedesi) İbn Ömer’den rivâyet ettiğine göre o şöyle söylemiştir:

Resûlüllâh’ın yanında uğursuzluktan bahsettiler. Bunun üzerine

Resûlüllâh (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Eğer bir şeyde uğursuzluk olsaydı,

evde, kadında ve atta olurdu” (Buhârî, Nikâh, 17, hadis no: 5094). Aynı

hadisi farklı senedlerle hemen hemen aynı lafızlarla Müslim de İbn

Ömer’den rivâyet etmiştir. tarîklerin birinde yukarıda birinci hadisi

nakleden oğlu Hamza da bulunmaktadır (Müslim, Selâm, 117, 118, hadis

no: 5937, 5938). Şu halde bu lafızla hadisi İbn Ömer’den oğlu Hamza ile

torunu (diğer oğlu Zeyd’in oğlu Muhammed) nakletmişlerdir.

Yukarıda kendisinden uğursuzluğun üç şeyde olduğu nakledilen İbn

Ömer’in burada hadisi Hz. Peygamber’den tam tersi manayı verecek bir

ifadeyle naklettiği görülmektedir. Bu durumda uğursuzluk diye bir şey

yoktur, olsa bu üç şeyde olurdu. İbn Ömer’in bu rivâyetini aynı veya çok

yakın lafızlarla teyid eden başka sahâbilerden gelen hadisler de vardır. Sehl

b. Sa‘d es-Sa‘idî, Sa‘d b. Mâlik diğer adıyla Sa‘d b. Ebî Vakkâs ve Câbir b.

Abdullah bunlardandır. Bunların rivâyetleri de kaynaklarda yeralmıştır

(Mâlik, İsti’zân, 21, hadis no: 1786; Ahmed I, 174, 180, V, 335, 338; Buhârî,

Cihad, 47, hadis no: 2858; Nikâh, 17, hadis no: 5094; Müslim, Selam, 119,

120, hadis no: 5942 ve 5943; Ebû Dâvûd, Tıb, 24; İbn Mâce, Nikah, 55, hadis

n: 2071; Nesai, Hayl, 5, hadis no: 3584).

حَدَّثَنَا هِشَامُ بْنُ عَمَّارٍ حَدَّثَنَا إِسمَْعِيلُ بْنُ عَيَّاشٍ حَدَّثَنِي سُلَيْمَانُ بْنُ سُلَيْمٍ الْكَلْبِيُّ عَنْ يَحْيَى بْنِ جَابِرٍ عَنْ حَكِيمِ بْنِ مُعَاوِيَةَ عَنْ عَمِّهِ مِخْمَرِ بْنِ مُعَاوِيَةَ قَالَ سمَِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ لَا شُؤْمَ وَقَدْ يَكُونُ الْيُمْنُ في ثَلَاثَةٍ فِي الْمَرْأَةِ وَالْفَرَسِ وَالدَّارِ

(İbn Mâce dedi ki,) bize Hişâm b. Ammâr tahdis etti, (o dedi ki) bize

İsmâil b. Ayyâş tahdis etti, (o dedi ki) bana Süleyman b. Süleym el-Kelbî

tahdis etti, onun Yahyâ b. Câbir’den, onun Hâkim b. Muâviye’den, onun

da amcası Mihmer b. Muâviye’den naklettiğine göre o şöyle söyledi: Ben

Resûlüllâh’ın şöyle söylediğini duydum: “Uğursuzluk diye bir şey yoktur.

Uğurluluk ise şu üç şeyde olabilir: Kadında, atta ve evde” (İbn Mâce,

Nikâh, 55, hadis no: hadis no: 2071).

Aynı hadisi hemen hemen aynı isnad ve aynı lafızlarla Tirmizî de

nakletmiştir (Tirmizî, Edeb, 58, hadis no: 3058). Sa‘d b. Ebî Vakkâs’tan

nakledilen diğer bir hadis ise hem bu rivâyeti teyit etmekte, hem de manasını

açıklamaktadır. Buna göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Saliha bir

kadın, iyi bir mesken ve uysal bir binek kişinin saadetindendir. Kötü bir

kadın, kötü bir mesken ve kötü bir binek de kişinin mutsuzluğunun

sebeplerindendir” (Ahmed, I, 168). Bu rivâyet de birinci hadisteki mananın

tam tersini vermekte, ikinci rivâyeti de desteklemektedir.

حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ، حَدَّثَنِى أَبِى، حَدَّثَنَا رَوْحٌ، حَدَّثَنَا سَعِيدٌ عَنْ قَتَادَةَ عَنْ أَبِى حَسَّانَ الأَعْرَجِ أَنَّ رَجُلَيْنِ دَخَلاَ عَلَى عَائِشَةَ فَقَالاَ: إِنَّ أَبَا هُرَيْرَةَ يُحَدِّثُ أَنَّ نَبِىَّ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- كَانَ يَقُولُ إِنَّمَا الطِّيَرَةُ فِى الْمَرْأَةِ وَالدَّابَّةِ والدّارِ قَالَ فَطَارَتْ شِقَّةٌ مِنْهَا فِى السَّمَاءِ وَشِقَّةٌ فِى الأَرْضِ فَقَالَتْ  وَالَّذِى أَنْزَلَ الْقُرْآنَ عَلَى أَبِى الْقَاسِمِ ما هَكَذَا كَانَ يَقُولُ: وَلَكِنَّ نَبِىَّ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- كَانَ يَقُولُ كَانَ أَهْلُ الجَْاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ: الطِّيَرَةُ فِى الْمَرْأَةِ وَالدَّارِ وَالدَّابَّةِ ثمَُّ قَرَأَتْ عَائِشَة (مَا أَصَابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِى الأَرْضِ وَلاَ فِى أَنْفُسِكُمْ إِلاَّ فِى كِتَابٍ) إِلَى آخِرِ الآيَةِ.

(Râvi dedi ki) bize Abdullah (b. Ahmed b. Hanbel) tahdis etti, o dedi ki

bana babam (Ahmed b. Hanbel) tahdis etti, o dedi ki bize Ravh tahdis etti,

o dedi ki bize Sa‘îd tahdis etti, onun Katâde’den, onun da Ebû Hassan el-

A‘rec’den rivâyet ettiğine göre iki kişi Hz. Âişe’nin huzuruna girmişlerdi.

Dediler ki: Ebû Hüreyre Allah’ın Peygamberi’nin (s.a.v.) şöyle buyurduğunu

naklediyor: “Uğursuzluk ancak kadında, binekte ve evdedir”. râvi

diyor ki bunu duyar duymaz Hz. Âişe’nin kızgınlıktan adeta bir yanı

göğe, öbür yanı yere uçtu. Ardından dedi ki: Ebû’l-Kâsım’a Kur’ân’ı

indirene andolsun ki o böyle söylemiyordu. Bilâkis Allah’ın Nebîsi şöyle

diyordu: “Cahiliye ehli, uğursuzluk kadında, evde ve binekte olur derlerdi”.

Sonra Hz. Âişe şu ayet-i Kerîmeyi okudu “Yeryüzünde ve nefislerinizde

size isabet eden ne varsa hepsi biz onu yaratmadan önce bir kitabda

mevcuttur. Şüphesiz bu Allah için kolaydır” (Hadîd 57/22). (Ahmed, VI,

246, ayrıca VI, 150). Müsned’de yeralan diğer rivâyette bu iki şahsın

Beni Amir’den olduğu belirtilir (VI, 240).

Diğer müsned musannifi Ebû Dâvûd et-Tayâlisî’de ise aynı rivâyet

Muhammed b. Raşid-Mekhul tarîkiyle şu şekilde kaydedilmiştir: Hz.

Âişe’ye, Ebû Hüreyre Resûlüllâh (s.a.v.) şöyle buyurdu diyor: “Uğursuzluk

üç şeydedir: Evde, kadında, atta” diye söylenince o şöyle cevap verdi: Ebû

Hüreyre tam ezberleyememiş, çünkü tam Resûlüllâh “Allah Yahudileri

kahretsin, onlar uğursuzluk üç şeydedir: Evde, kadında, atta, derler” derken

içeri girmiş, hadisin son kısmını duymuş, baş tarafını duymamış (Tayâlisî,

Müsned, I, 215).

Sened ve Metin Açısından Hadisin Tahlîli

Sened

Birinci hadisin senedi; Zührî-Sâlim/Hamza b. Abdullah b. Ömer–Abdullah b.

Ömer şeklindedir. Zührî’den sonra hadis başta Mâlik olmak üzere muhtelif

öğrencileri vasıtasıyla kaynaklara geçmiştir. Râvilerin hepsi de birbirleriyle

görüştükleri bilinen tanınmış sika râvilerdir. Senedde kullanılan “ ,”حدثنا

عن“ ,”أخبرنا“ ” gibi eda sîgaları da râvilerin birbirleriyle görüştüklerini

göstermektedir. Dolayısıyla sened itibariyle hadis sahih bir hadistir.

İkinci hadisin senedi; Muhammed b. Minhal–Yezid b. Zurey‘–Ömer b.

Muhammed (b. Zeyd b. Abdullah b. Ömer) el-Askalânî–babası Muhammed

el-Asakalânî–İbn Ömer şeklindedir.

Buradaki râviler de sika olup birbirleriyle hoca talebe ilişkisi içindedirler.

râvilerin kullandığı eda sıygaları da bunu göstermektedir. Ayrıca yukarıdaki

hadis gibi bu hadisin de Buhârî’de yeralması da lika şartından dolayı râvilerin

birbirleriyle görüşmüş olmaları konusunda güvence vermektedir. Dolayısıyla

hadis sened itibariyle sahihtir. Hadisin diğer sahâbilerden gelen tarîklerinde

de güvenilirlik ve ittisal açısından bir problem bulunmamaktadır.

Üçüncü hadisin senedi; Hişâm b. Ammâr–İsmâil b. Ayyâş–Süleymân b.

Süleym el-Kelbî–Yahyâ b. Câbir–Hêkim b. Muâviye-Mihmer b. Muâviye

şeklindedir. Yapılan incelemelerde bu rivâyetin de isnadı sahih ve râvileri

sika bulunmuştur. Kullanılan eda sîgaları râvilerin birbirleriyle görüştüklerini

ispat etmektedir.

Dördüncü hadisin senedi; Abdullah b. Ahmed b. Hanbel-Ahmed b.

Hanbel-Ravh-Sa‘îd-Ebû Hassan el-A’rec-Âişe şeklindedir. Bu rivâyetin

râvileri de güvenilir râvilerinden olup hadis sened açısından sahih

bulunmuştur. Kullanılan eda sıygaları da râvilerin birbirleriyle irtibatını

göstermektedir.

Metin

Yukarıda birer senedi verilen hadislerin hepsinin muhtelif tarîkleri itibariyle

sahih veya hasen seviyesinde makbul hadisler oldukları anlaşılmaktadır.

Ancak muhteva açısından birinci hadis diğerleriyle çelişir görünmektedir. Bu

durumda hadisin metninin muhteva açısından değerlendirilip metin tenkidine

tabi tutulması gerekir. Burada yapılması gereken hadisin farklı tarîklerinin bir

araya getirilip karşılaştırılarak doğru anlamın tespit edilmesi ve tevil imkânı

bulunup bulunmadığının araştırılmasıdır.

Birinci sırada metni verilen ve üç şeyde uğursuzluk bulunduğunu ifade

eden hadisin aynı sahâbiden gelen farklı rivâyetleri ile aynı konuda farklı

sahâbilerden nakledilen metinler karşılaştırıldığında görülmektedir ki sened

itibariyle sahih olsa bile bu hadisin daha doğru metni “uğursuzluk olsaydı şu

üç şeyde olurdu” mealindeki metindir. Öyle anlaşılıyor ki Hz. Peygamber, bu

konuda cahiliye ehlinin veya Yahudilerin batıl inançlarını sözkonusu ederek

bunların yanlışlığını ortaya koymuş, İslâm’da uğursuz sayma gibi bir şey

olamayacağını belirtmiştir. Ancak bu tespit nakledilirken eksik duyma veya

yanlış anlama gibi sebeplerden dolayı “Uğursuzluk şu üç şeydedir…”

şeklinde intikâl etmiştir (birinci hadis). Hadisi bu hâliyle nakleden İbn

Ömer’den, aynı hadisin hem oğlu Hamza, hem de torunu Muhammed b. Zeyd

tarafından “Uğursuzluk olsaydı şu üç şeyde olurdu...” şeklinde de rivâyet

edilmesi bunu ispatlamaktadır (ikinci hadis). Hadisin daha doğru naklinin bu

ikinci rivâyet olduğunu teyid eden diğer husus, Sa‘d b. Ebî Vakkâs, Sehl b.

Sa‘d ve Câbir b. Abdillah’tan da hadisin aynı lafızlarla nakledilmiş olmasıdır.

Ayrıca Mihmer b. Muâviye’den nakledilen rivâyet de (üçüncü hadis)

sözkonusu üç şeyde uğursuzluğun değil, uğurluluğun bulunduğunu ortaya

koymak suretiyle ikinci rivâyeti teyit etmektedir. Hz. Âişe hadisi ise net bir

şekilde sözkonusu bâtıl inanışın câhiliye ehline veya Yahudilere ait bir inanış

olduğunu, Hz. Peygamber’in bunu sadece onların sözü olarak naklettiğini

ispatlamaktadır (dördüncü hadis).

Yapılan bu karşılaştırmada birinci rivâyetin hangi ortam ve bağlamda

söylendiği, nasıl ve ne şekilde anlaşılıp okunması gerektiği, hatanın nereden

kaynaklandığı ortaya çıkmaktadır. Bize bu imkânı veren, hadisin farklı

rivâyet ve tarîklerinin toplanıp incelenmesi ve rivâyetlerin mukayese edilmesidir.

Başka bir ifadeyle hadisin hadise arzı yöntemidir. Ancak yukarıda da

işaret olunduğu gibi bu, birinci rivâyetin reddini veya uydurma olmasını

gerektirmemiştir. Sadece bize hadisin nasıl anlaşılması gerektiğini, hangi

anlamda bunun söylendiğini anlama imkânı vermektedir. Nitekim Mâlik,

Buhârî, Müslim, Tirmizî gibi muhaddisler iki hadis arasındaki çelişkinin

farkındadırlar ve bu sebeple sahih olan bu rivâyetlerin ikisine de kitaplarında

peşpeşe yer vermek suretiyle doğru anlama işaret etmişlerdir.

Sonuçta bu rivâyet de sened açısından sahih olduğu için temel kaynaklarda

yer almış ve birçok âlim de bunu zâhirî anlamı üzere kabul edip diğer

rivâyet ve delillerle uygun bir biçimde yorumlamayı tercih etmiştir. En fazla

dile getirilen yorum şudur: Kadının uğursuzluğundan maksat, onun doğurgan

olmaması veya kötü ahlaklı olmasıdır. Atın uğursuzluğu, huysuz olması veya

onunla Allah yolunda gazaya çıkılmamış olmasıdır. Evin uğursuzluğu da dar

olması veya komşularının kötü olmasıdır. Nitekim yukarıda da işaret edilen

hadiste saliha bir kadının, iyi bir evin ve uysal bir bineğin mutluluk; kötü bir

kadın, ev ve bineğin de mutsuzluk kaynağı olduğu ifade edilmiştir.

Bazı âlimler ise birinci rivâyeti zahiri üzere alıp yorumlamanın doğru

olmadığını, hadisi Kur’ân ve diğer rivâyetler çerçevesinde anlayıp yorumlamanın

daha isabetli olduğunu belirtmişlerdir. Buna göre öncelikle hadis Hz.

Âişe’nin yaptığı gibi Kur’ân ayetlerinde belirtilen, her şeyin Allah’tan olduğu

ve kendi başına bir uğursuzluk taşıma gibi bir özelliği bulunmadığı

prensibine aykırıdır. İkinci olarak Hz. Peygamber’in “Uğursuzluk diye bir

şey yoktur..”, “Uğursuz sayma şirktir” gibi kesin ve genel hükümlerine,

ayrıca Hz. Peygamber’in kadınlar hakkındaki cahiliye anlayışlarını yıkmaya

yönelik genel tavrına uymamaktadır. Üçüncü olarak zaten rivâyetin aslı

cahiliye ehlinin veya Yahudilerin söz ve inanışlarının naklinden ve bunun

eleştirisinden ibarettir. Hadisin râvisi sözün baş tarafını kaçırdığı için sadece

duyduğu kısmı nakletmiş, bu da hadisin yanlış anlaşılmasına yol açmıştır.

Dolayısıyla esasen hadisin doğru şekli ve hem Kur’ân ayetleriyle, hem

meşhur sünnet/hadis verileriyle, hem de İslâm’ın temel ve genel prensip ve

yaklaşımlarıyla uyumlu olan metni de budur. (Ayni, Umdetü’l-kâri, XI, 395-

397).

Sonuç olarak hadis sened ve metin açısından değerlendirildiğinde sened

yönünden sahih, muhteva yönünden diğer rivâyetlerle çelişik görünmektedir.

Bu durumda hadisin, reddolunmasa bile Kur’ân ayetleri, Hz. Peygamber’in

sünneti, İslâm’ın genel prensipleri ve diğer sahih hadisler ışığında yorumlanıp

anlaşılması gerekmektedir. Buna göre İslâm’da uğursuzluk diye bir şey

yoktur. Olsaydı, cahiliye halkının veya Yahudilerin dediği gibi bu üç şeyde,

kadında, atta ve evde olurdu. Oysa böyle bir şey sözkonusu değildir. Bunlar

İslâm dışı toplumların batıl inançlarından ve bunların nakledilip eleştirilmesinden

ibarettir. Böyle bir şey sözkonusu olsa bile bunun anlamı, kişinin en

fazla mutluluk veya bahtsızlığına sebep olan şeylerden olmaları yönündendir.

Yoksa bizatihi uğursuz olmalarından değildir.

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde 1

Temel hadis kaynaklarının çoğu Türkçe’ye tercüme edilmiş olmakla birlikte,

bunların hepsinde hadisin sened kısımları korunmamıştır. Hadisin senediyle

birlikte Arapça aslını veren tercümelerden veya Arapça orijinal kaynaklarından

bir hadisin ele alınıp râvilerinin incelenmesi mümkündür. Mesela

yukarıda verilen “Kolaylaştırınız…” hadisinin râvileri hakkında İbn Sa‘d’ın

Tabakat’ından İbn Hacer’in Tehzîb’ine kadar birçok ricâl ve tabakat

kitabında bilgi bulunabilir. Ayrıca râvilerin biyografisine el-Mektebetü’şŞamile

adlı hadis programından da ulaşılabilir.

Sıra Sizde 2

Meselâ bu konuda “Ailesinin ağlaması sebebiyle ölü kabrinde azab çeker”

hadisinin sened ve metin farklılıklarını, hadisin farklı sahâbilerden nasıl

nakledildiğini ve Hz. Âişe’nin rivâyeti tashih etmesini bir arada toplu olarak

görebilirsiniz. Müslim bu rivâyetleri Sahih’inin Cenaiz bölümü 16–28.

hadisler arasında bir araya getirmiştir.

Sıra Sizde 3

Enbiya Yıldırım Hadiste Metin Tenkidi adlı kitabının “Müspet İlimlere Arz

Etmek” bölümünde Hz. Peygamber’in tıbbi konulardaki hadislerinin modern

tıb ile karşılaştırılması meselesini tartışmaktadır. Burada tartışma konusu olan

hadislerden biri de sinek hadisidir. Hadiste “Sizden birinin kabına sinek

düştüğünde onu tamamen kaba daldırıp öyle atsın. Çünkü onun bir kanadında

şifa, diğerinde hastalık vardır” buyurulmuştur. Bir kısım yazarlar bu hadisi

hem dini, hem ilmi açıdan tenkid ederken, diğer bazıları da doğruluğunu savunmuştur.

Burada kaba düşen sineği daldırma emrinin bağlayıcı olmadığını,

bunun tavsiye mahiyetinde olduğunu da belirtmek gerekir. Önemli olan bu

tür rivâyetleri reddetmekte acele etmemek, çeşitli açılardan tetkik imkânlarını

araştırmaktır.

Sıra Sizde 4

Birinci rivâyet, az bir amele aşırı mükâfat vaat ettiği için uydurma sayılmıştır.

İkinci rivâyet, peygamberlik şanına yakışmayan bir ifade olduğu için

mevzu sayılmıştır.

Üçüncü rivâyet, şehveti teşvik eden bir ifade taşıdığı için uydurma kabul

edilmiştir.

Yararlanılan Kaynaklar

Aydınlı, A. (2009), Hadis Tespit Yِntemi, İstanbul.

Aynî, Bedruddin (1972), Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî, Mısır.

A‘zamî, M. M. (1982), Menhecu’n-nakd inde’l-muhaddisîn, Riyad.

Çakan, İ. L. (1993), Hadis Usulü, İstanbul.

Dümeynî, M. G. (1997), Hadiste Metin Tenkidi Metodları, İstanbul.

İbn Hacer, Ahmed b. Ali, Fethu’l-Bârî bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî, Beyrut, ts.

Karacabey, S. (2001), Hadis Tenkidi, İstanbul.

Yıldırım, E. (2009), Hadiste Metin Tenkidi, İstanbul.

Zerkeşi, Bedruddin (2002), Hz. Aişe’nin Sahâbeye Yönelttiği Eleştiriler,

çev. Bünyamin Erul, Ankara.